Kei a Te Taka Keegan te manata mo enei korero

Ūpoko III:   He Waewae Kai Kapua

He Whakamārama

Ko te kaupapa o tēnei ūpoko ko ngā tikanga o te mahi arataki waka hourua i runga i te moana nui.  Ka whakatakoto i ngā huinga whakaaro e pā ana ki te mahi a te kaiwhakatere waka.

E ai ki ngā kōrero...

¨Kāore E Tae Te Waewae Kai Pakiaka
Ki Te Waewae Kai Kapua¨

      ...kōia nei te whakaaro nui i te ūpoko nei; ki te tika ngā whakaritenga, ki te tika ngā akoranga, ka kai kapua ngā waewae o te waka hourua.

Ko te nuinga o ngā kōrero nei he mea whanake mai ai i ngā wānanga-ā-marama o Te Aurere, i tū ai i Taipā, i te Tai Tokerau. [1]  I ngā tau 1994-1995 ka tū aua wānanga tekau mā whā kia whakarite ai i ngā kaumoana mō ngā rerenga o Te Aurere i te tau 1995.  Nō reira, ko ngā whakawhitinga whakaaro nei he mea ka uru mai i aua hui me ngā mahi-ā-ringa. 

E tika ana, kua ara kē mai ngā kōrero nei nō te waka hourua o Te Aurere, engari he mātauranga mō ngā waka hourua katoa, ahakoa i whea, ahakoa nō tēwhea rautau.  Ko tōku nei whakapono, ko te mahi whakatere waka a Te Aurere e āhua ōrite ana ki te mahi whakatere waka o ngā tūpuna Māori i te wā i whakawhiti mai rātou ki Aotearoa nei.  He whakatakoto huarahi kia tae ora atu ai, he tirohanga ki ngā atua o te taiao kia āwhinatia te kauhoe i runga i taua huarahi.  Ka pērā i ngā wā o mua, ka pērā hoki i te ūpoko nei.

E toru ngā wāhanga whānui o te mahi whakatere waka, otirā o tēnei Ūpoko.

Tuatahi: ko te whakarite i te huarahi.  Ka tirohia ngā aronga o ngā pae, te kāpehu Pākehā, te kāpehu Māori me ētehi kāpehu waka hoki.  Ka kōrerohia te mahi whakakake ki te hau.  Ka kōrerohia hoki ngā whakawhitinga whakaaro e puta pai ai te waka hourua ki te moana, ngā whakawhitinga whakaaro hoki e pā ana ki te tūturutanga o te mahi whakatere waka hourua nei.

Tuarua: ko te arataki i te waka.  Ko ngā tirohanga o tēnei wāhanga, ko te tere o te waka me te aronga o te waka.  I te aronga o te waka, ko ngā kaupapa ka tirohia ko ngā tohutohu o Ranginui, rātou ko Tangaroa, ko Tāwhiri-mātea.

Tuatoru: ko te rapu i te whenua.  Ko tēnei te wāhanga hei whakaoti i te rerenga.  Ko tā te wāhanga tuatahi me te wāhanga tuarua, he tae ki te takiwā e hiahiatia ana, ko tā tēnei wāhanga he ū ki te whenua. 

Te Whakarite Huarahi

I mua i te putanga ki te moana ka wānanga ngā kaiwhakatere me ngā rangatira.  Ka tirohia te waka me tōna whanonga.  Ka kōrerotia ngā āhuatanga o ngā rangi me te moana.  Ka whakaritea te huarahi me te wā haere.  Ka whakataungia ngā utanga.  Ka whiriwhiringia ngā kaumoana.  Ka tukua ngā mihi ki ngā wāhi e tika ana.

Ko ngā putunga kōrero kei te whai mai i tēnei wāhanga he kupu hei whakareri i te kaipānui mō ngā wānanga o te whakatere waka hourua.  Ka whakaatu i te wehewehenga o ngā pae me ngā puhi pai e rere ai te waka, ka whakaputa whakaaro hoki mō te whakarite waka me te mahi o ngā mīhini Pākehā i runga i te waka.

Te Whakawehewehe I Ngā Pae

Ka whakawehewehengia e te Pākehā ngā aronga o ngā pae ki te North, South, East, West me ngā wāhanga iti i waenganui.  Ko tā te Māori he whakawehe i aua aronga ki ngā mahi a ngā tamariki a Ranginui rāua ko Papatuanuku.  Hei tauira ko te East ko te pae e whiti mai ana a Tamanui-te-Rā (Rā-whiti),  ko te West ko te pae e tomo atu a Tamanui-te-Rā (Tomokanga), ko te pae rānei ka uru mai ngā hau (Hau-ā-uru).  He āhuatanga o te rangi tā tēnā iwi, tā tēnā iwi, nō reira, he kupu anō mō aua pae tā tēnā iwi, tā tēnā iwi..[2]

E whai ake nei ngā ingoa nā te Pākehā mō ngā pae, ngā ingoa hoki nā Mohi Tūrei, nō Ngāti Porou...[3]

 

Whakaahua 7 : Ngā Pae nō Te Ao Pākehā     Whakaahua 8 :  Ngā Pae nō te Ao Māori

Ko te mahai a Nainoa Thompson[4] he rangahau kōrero e pā ana ki te whakatere waka hourua ā ōna tūpuna.  Kua whakatūngia ia hei kaiwhakaako i ngā kaiwhakatere waka o ēnei rā.  I runga hoki i ōna tūmanako kia tūturutia ngā mahi, kāore ia i whai i ngā āwhina o te kāpehu, o te GPS, o te mīhini Pākehā.  Nō reira, kāore ia i pai ki te kawe i ngā ingoa Pākehā o ngā pae, ā, ka hangaia e ia tētehi kāpehu motuhake.  E hāngai tonu ana tana kāpehu ki ngā mahi whakatere waka, ki te whitinga mai me te tōnga atu o te Whānau Mārama. 

Whakaahua 9 :  Te Kāpehu nā Nainoa

 

            Whakaahua 10 :  Te Kāpehu nā Te Aurere

Ka whakawehe a Nainoa Thompson i ngā pae kia whā ngā wāhanga. Kei ia wāhanga e waru ngā ‘whare’.  Ko tā Nainoa, i te reo māori o Hawai'i, ko te Whakaahua 9.  Kia māmā ai ngā karu me ngā taringa Māori kua hangaia e ngā kaiwhakatere o Te Aurere tētehi kāpehu e mau ana i ngā kupu Māori,[5] arā, ko te Whakaahua 10.

Nō reira, ki te haere te waka ki te South East ka kī atu, kei te ahu atu te waka ki te whare o Manu i Marangai.  Ki te haere te waka ki te SSW ka mea atu, e ahu atu ana te waka ki te whare o Ngā Reo i Mahutonga.  I roto i tēnei tuhinga roa, ki te kōrero atu i ngā aronga o ngā pae, ka kōrerotia atu ngā aronga kei te Whakaahua 10.

Te Whakakake ki Te Hau

Ko te mīhini hei whakahaere i te waka hourua, ko ngā hau me ngā apu o Tāwhiri-mātea.  Mehemea e pupuhi mai ana ngā hau i muri, i ngā taha hoki, e āhei ana te waka ki te haere whakamua.  Mehemea kei te ahu mai te hau mā mua i te waka e kore e taea e te waka hourua te haere whakamua.  Tirohia ngā whakaahua nei;

Kei te Whakaahua 11 ngā hau pai hei nuku whakamua te waka.  Mehemea ka pā mai ngā hā o Tāwhiri-mātea i te Tomokanga, ka tītaha atu ngā rā[6] ki te Whitinga.  Mehemea ka pā mai ngā apu i te Whitinga, ka wharara atu ngā rā ki te Tomokanga.  Mehemea mā muri mai te ringa kaha o Tāwhiri-mātea, tērā pea, ka whītiki he rā ki tētehi taha, he rā anō ki tētehi atu taha.  He uaua ake te urungi o te waka hourua inā he rā kua whakatakoto ki ngā whaitua e rua. 

I ētehi wā, ka pupuhi mai te hau mā te aronga kotahi.  I ētehi wā, ka karapoti haere te aronga o te hau.  Mehemea ka huri taua aronga whakatemua i te waka, ka piupiu noa ngā rā, ā, ka tū kau iho te waka, tē taea te nuku whakamua.  E whakaatu ana te Whakaahua 12 i ngā aronga hau e āhei tonu ai te waka ki te rere whakamua (arā, ngā tohu kikorangi) me ngā hau e aukati ana i te rerenga whakamua o te waka (arā, ngā tohu whero). 

Whakaahua 11 :  Ngā Hā o Tāwhirimatea Hei Nuku Te Waka Whakamua

 

Whakaahua 12 :  Ngā Hau Kore-Nuku

Ka āta whakaarohia ēnei aronga hau i te wā ka whakatakoto i te ara hei whai.


Ngā Whakawhitinga Whakaaro

Ngā Whakaritenga Waka

He maha ngā āhuatanga, i mua i te putanga ki te moana, hei whakaaro ake mā ngā rangatira, mā ngā tohunga, mā ngā kaiwhakatere waka hoki.

Me whakatau kei whea te waka e wehe ai, ā, ka haere mā hea kia tae ora ai ki te wāhi e hiahia ana.  Me whakaaro i ngā āhuatanga o Tāwhiri-mātea, i ngā āhuatanga o Tangaroa hoki i runga i taua huarahi.  He mea nui te taupeka o te tau; he wā ka ara ake ngā tūpuhi, he wā ka rere te makariri, he wā anō ka rere te waka hourua.  Me whakamātau i te pakaritanga o te waka kia kitea ai mehemea e āhei ana te waka ki te puta ki ngā ngaru teitei o te māhoranui. 

Kia tika hoki ngā utanga waka.  Kia tika ngā kākahu mō te haerenga.  Me kawe he rongoa.  Me whakaaro ake mō te roa e waho ana kia kaua e whakapau i ngā kai, i ngā wai hoki i mua i te mutunga.  Me āta whiriwhiri i ngā kaumoana; ko ngā āhuatanga ka hiahiatia ko te mātātoa, ko te pukumahi, ko te māhaki me te tau hoki ki te mahi i te moana.

Ko tētehi tirohanga nui, ko te utu.  Ki te kore he pūtea hei utu i te hanga waka, hei utu i ngā kai me ngā taputapu e kore rawa te waka e haere.

I roto i ngā mahi katoa o te waka he karakia.  Ka nui ngā tuku whakamoemiti ki ngā atua o te rangi me ngā atua o te moana, i mua i te wehenga, i waenganui moana, i te ūnga hoki ki uta.

He Mahi Tūturu

Ahakoa he aha te kaupapa, i roto i te ao hou nei, he maha ngā wā, he maha ngā wāhi, ka rere te pātai nui; he mahi tūturu Māori tēnei, he aha noa rānei?  He tino pātai tēnā.  Kua urutomo mai ngā tikanga me ngā taputapu Pākehā ki ngā āhuatanga whānui rawa.  I ēnei wā me uaua ka kitea ko ngā kōrero tūturu, ngā kōrero i tuku kē mai i ngā tūpuna Māori, ko kōrero rānei kua hāngaia e te Pākehā i runga tonu i ōna nā whakaaro.[7]  I ētehi wā he uaua hoki kia kite ko ēwhea ngā tikanga tūturu, ko ēwhea rānei ngā tikanga kua urutomo mai nā ngā tikanga Pākehā.  Ka whēnā hoki ngā kōrero mō ngā waka hourua.  E tika ana kia rua ngā rā o te waka hourua,[8]  kia toru rānei.[9]  E tika ana kia 32 ngā kaumoana,[10]  kia 12 rānei.[11]  E tika ana kia 17 mita te roa o te waka, [12] kia 20 mita rānei.[13]  Ko wai ka hua, ko wai ka tohu?

Kāore e kore ko te whakapae o ētehi,  ki te hiahia te tangata ki te mahi tūturu Māori ai i ngā mahi me whakarere iho i ngā āhuatanga me ngā taputapu Pākehā katoa.  Kia hāngai taua whakaaro ki te whakawhitinga moana, ka whēnei te āhua pea: kia kore he taputapu Pākehā ki runga i te waka, pērā ki te reo irirangi, pērā ki te mīhini poti, pērā ki te umu, pērā ki te waka rauora,[14] pērā ki te raiti, pērā ki te pene me te pepa; me kai ngā kaumoana i ngā kai tūturu; me mau rātou i ngā kākahu tūturu;  me whakamahi rātou i ngā taputapu tūturu pērā ki ngā hue wai me ngā kōhua kai, whērā hoki ki ngā matau me ngā aho hī-ika;  me whakatere te waka mā runga i ngā tohu a ngā atua anake; me hanga te katoa o te waka ki ngā tikanga tawhito, he rākau kua whakapiringia ki ngā taura kokonati, he rā raurau, he moenga whāriki; me tārai te waka ki ngā toki pounamu, ki ngā matā tūhua rānei, ā, i ngā wā tika katoa, i ngā wāhi tika katoa, me whakataki i ngā karakia.

Ki te pupuri i te katoa o aua āhuatanga kātahi ka whakawetongia ngā whakapae katoa, e kī ana, “Ehara tēnei i te mahi tūturu Māori”.  Engari me whēnā rawa te mahi?  Ka nui rawa te utu kia riro mai ai aua taputapu, ka roa rawa te wā ki te rapu i aua taonga, ā, i te tōnga o te rā he aha ngā kōrero kua whakatauria, he aha ngā kupu kua whakaponongia?  Ki a au nei,  i runga i te poto o te wā,  kāore he take nui ki te whakatipu tahā takawai mehemea ka māmā noa te tiki i te pātara parahitiki,  kāore he take nui ki te whatu i te pākē mehemea he māmā noa te hoko tāpōrena.  E tika ana pea, ka meha haere ngā wairua me ngā mauri o ngā taputapu i te tiki i te mea Pākehā,  engari me aha kē?  Mehemea kei te ao tonu ngā taputapu Māori nō neherā, ka whakamahia.  Heoi anō, kei te ngarongaro haere aua āhuatanga, kei te ngarongaro haere aua mōhiotanga.  He take kia whakaorangia ai aua taonga engari he kaupapa anō.

He uaua te whakakaupapa huarahi, i ēnei rā, me te kī, “he tikanga tuku iho ngā āhuatanga katoa o taua mahi”.  Ki a au nei me whai tētehi huarahi ko ngā mahi nui, he mahi Māori nō neherā, ā, ko ngā mahi iti noa iho ka taea te uru mai ngā tikanga nō tauiwi whānui.  Hei tauira, i runga i te moana ka kaingia e mātou te raihi, te noodles me ētehi atu kai nō tauiwi, ka moe mātou i raro i ngā pēke moe, ka whakamaua e mātou ngā ārai hihirā,[15] ngā pōtae me ngā mōwhiti pango.  Engari  ko te mahi nui ko te whakawhiti a te waka hourua i te moana nui mā runga tonu i te arataki mai a ngā tūpuna atua.  Nō reira,  ko tōku ngākau e whakapono ana, i whāia e mātou ngā mahi tuku iho, ngā mahi whakatere waka hourua i mahia ai e ngā tūpuna Māori.

Ko te kaupapa o tēnei tuhinga roa, ko te whakatere waka hourua.  Ki a au nei, kāore kau he māharahara mehemea kei te mau piupiu te kaumoana, kei te mau Levis rānei,  kāore kau he āwangawanga mehemea kua whatu te rā ki te raurau, ki te dacron rānei, kāore hoki he raruraru mehemea kua tunua ngā kai e te ahipua, kua tunua rānei e te tō haumāori.[16]  Ki a au nei, he mahi Māori tūturu te whakatere waka hourua mehemea ka whakawhiti mai i tētehi moutere ki tētehi atu me te:-

 * kore titiro ki ngā taputapu Pākehā e whakaatu ana i te aronga me te wāhi tū, arā, he kore titiro ki te kāpehu, ki te GPS, ki te hihiani,[17] ki te mapi, ki te wāti.

* kore tō a te waka hourua i tētehi atu poti, i te mīhini poti rānei, hāunga i ngā taiwhangawhanga.[18]  Mā tōnā ake ngoi anake e whakawhiti ai te moana nui.

Ki a au nei, ki te pupurutia aua tikanga e rua, ka taea te kī, “he tikanga tawhito i whāia e te waka hourua ki te whakawhiti mai i tētehi moutere ki tētehi atu.”


Te Arataki I Te Waka

He mahi nui tā te kaiwhakatere waka.  Ko te tikanga, i te waka e rere ana, kāore kau he whakaaro ōna, atu i te arataki i te waka.  Nā, kāore ia e pupuri i te hoe urungi o te waka, kāore ia e whakataka kai, kāore ia e mahi i ngā mahi a ngā kaumoana, kāore ia e moe mō te wā roa.  Kotahi kē tōna whakaaro; kei whea kē te waka.  Ki te ngaro i a ia kei whea te waka, akuni, ka mate te katoa.  He mana nui tonu nō te kaiwhakatere i runga i te waka hourua.

He maha tonu ngā tohutohu ka tirohia e te kaiwhakatere.  Ka tirohia ngā tohutohu a te rangi, ngā tohutohu a te moana, ngā mahi hoki a te waka.  Hei tauira, ka āta titiro ngā kaiwhakatere waka ki te whitinga o te rā.  Mehemea e māmā ana te pīataata mai, he tohu tērā kei te rere te tote i te rangi, nā te puhi te tote i whakarewa, nō reira he hau, he tūpuhi rānei e haere mai ana me te ua hoki pea.  Mehemea e tahutahu rawa ana te whitinga o te rā, he tohu tērā kāore he tote i te rangi, kāore kau he hau e pupuhi ana i tawhiti, he rangi paki e haere mai ana.

Ka rahi ngā tohutohu i runga i te ara moana, otirā, i te mahi whakatere waka hourua e rua kē ngā tirohanga matua; pēwhea te tere o te waka, tuatahi; tuarua, e aro ana te waka ki whea.  Ki te mau i te kaiwhakatere ēnei kitenga e kore rawa ia e ngaro.  Nā tōna mōhiotanga ki te tere me te aronga o te waka mai i te tīmatanga ka taea e ia te kī, kua haere te waka i whea, kei whea te waka inaiānei, ā, me rere ki whea kia tae atu ai ki te ūnga e hiahiatia ana.

Te Tere O Te Waka

Mā te titiro ki ngā muriwai ki muri i te waka, mā te titiro hoki ki ngā huka e hipa ana i te waka, e mōhio ai te kaiwhakatere waka e pēwhea ana te tere o te waka.  Kotahi anake te huarahi kia wāia ai te kaiwhakatere waka ki tēnei āhuatanga, ko te rahi o āna rerenga waka hourua.  Ko ngā kaumoana e tautōhito ana ki te moana ka taea te titiro te wai e hipa ana, te wai e kōriporipo ana i muri o te waka me te kī, "e rima noti tā mātou tere i tēnei wā". 

Mehemea kāore i te kaiwhakatere tērā āheitanga, he huarahi anō kia ako ai i te tere o te waka.  Ka āta tirohia e ia te huka i runga i te karetai.  Ka kite ia i te huka i te ihu o te waka, ka tīmata te tatau i ngā hekene.  Ka hipa te huka i te kei o te waka ka mutu te tatau.  Whakawehea te rua tekau mā rua ki te tatau, koia hoki te tere o te waka i ngā noti.  Nō reira, ko te tere = 22 / tatau.[19]  Ka pēnei;

         - ko te 2 hekene te tatau        - ko te 11 noti te tere

         - ko te 4 hekene te tatau        - ko te 5.5 noti te tere

         - ko te 8 hekene te tatau        - ko te 2.75 noti te tere

         - ko te 15 hekene te tatau       - ko te 1.5 noti te tere

         - ko te 22 hekene te tatau       - ko te 1 noti te tere.

Te Aronga O Te Waka

Ko te tirohanga nui tuarua, ko te aronga o te waka.  E toru ngā reanga i te moana nui e whakaatu ana kei whea te waka e aro ana;

- ko tā Ranginui; ko te rā, ko te marama, ko ngā whetū, ko ngā whetū ao, otirā ko te Whānau Mārama whānui e whiti mai ana, e tō atu ana

- ko tā Tangaroa; arā, ko ngā tohutohu o te moana

- ko tā Tāwhiri-mātea; he kōrero i runga i ōna whakahā ka pā ki te waka

Te Ārahi o Te Whānau Mārama

Ka rahi hoki ngā tohutohu a te Whānau Mārama.  He whakaaturanga i ngā wā, i ngā āhuatanga o te rā, i ngā taupeka o te tau, i te aronga o te waka, i te tawhiti hoki kua haere te waka whakarunga, whakararo rānei.

Ki te āta noho te tangata ki te mātakitaki i te Whānau Mārama ka kitea ētehi ōritetanga.  Ko te katoa ka hāpai ake i te taha Whitinga, ka tāwhana i te rangi, ka rehurehu atu ki te taha Tomokanga.  Ka pērā a Tamanui-te-rā, ka pērā hoki te marama, ka pērā hoki ngā whetū me ngā whetū ao (arā, he ao ātea).  Heoti, he āhuatanga tō te rerenga a tētehi, he āhuatanga anō tō te rerenga a tētehi atu. 

Ki te matatau te kaiwhakatere ki aua rerenga nā, ki ngā whare e whiti mai ai, e tō atu ai hoki, ā, inā ka kite ia i tētehi o te Whānau Mārama ka taea e ia te mōhio kei whea te Raki, kei whea te Tonga, kei whea hoki ngā wehewehenga pae kei waenga.

Tamanui-te-Rā

I te awatea ko Tamanui-te-Rā te kaitohutohu nui i runga i te moana.  Nā te tirohanga ki te rā ka mōhio he aha te wā.  Nā te tirohanga ki te rā i tāna whitinga mai, i tāna tōnga hoki ka mōhio he aha ngā āhuatanga o te rangi kei te haere mai.  Nā te tirohanga ki te rā ka mōhio hoki he aha te aronga o te waka.  Hei te Āpitihanga IV ngā rerenga a te rā i te katoa o te tau, 1995.

I te raumati ka ara ake a Tamanui-te-Rā i ngā whare kei te taha Marangai o Whitinga, ā, ka rere atu ki ngā whare kei te taha Mahutonga o Tomokanga, pēnā i te Whakaahua 13.  I te takurua ka ara ake ia i ngā whare kei te taha Tokerau o Whitinga, ā, ka rere atu ki ngā whare kei te taha Whakararo o Tomokanga, pēnā i te Whakaahua 15.  Koia nei hoki te take o te makariri i taua wā, kua ngaro atu a Tamanui-te-Rā ki te Raki.  Ka pērā te rerenga o te rā i ia tau, i ia tau, ka nuku atu i te Tonga ki te Raki, ā, ka hoki mai anō. 

E ai ki ngā kōrero a Kui mā, a Koro mā, e rua ngā wāhine a Tamanui-te-Rā, ko Hine-Raumati, ko Hine-Takurua.  He wā ka noho a Tamanui-te-Rā i a Hine-Raumati, he wā anō ka noho ia i a Hine-Takurua.  [20]

 

   Whakaahua 13 : Raumati     Whakaahua 14 : Ngahuru/Kōhanga    Whakaahua 15 : Takurua

I te nuinga o te wā ka rere a Tamanui-te-Rā i waenganui i te Whakaahua 13 me te Whakaahua 15.  E rua noa iho ngā wā ka whiti tūturu mai a Tamanui-te-Rā i te Whitinga me te tōnga tūturu atu ki te Tomokanga, arā, ko te wā waenganui ngahuru me te wā waenganui kōhanga (pērā i te Whakaahua 14). 

Ka mōhio rawa ngā kaiwhakatere waka ki tēnei āhuatanga o Tamanui-te-Rā.  Ahakoa ko tēwhea wā o te tau, ka mōhio hoki rātou ka whiti mai te rā i tēwhea whare, ā, ka rere atu ki tēwhea.  Inā ka kitea te rā ka taea e rātou te kī pēnei, "Arā te rā e tō atu ana.  Ko te taupeka Whiringa-ā-rangi tēnei, ka torengi te rā ki te whare o Ngoi i Mahutonga.  Kei te whare o Kāinga i Mahutonga kē te huarahi mā te waka e takihi, nō reira, me aro te waka ki te taha katau o te rā." 

 “Kei whea te uru o te waka, e Kupe?”  Ka mea a Kupe, “Waiho i te taha katau o te rã, o te marama, o Kõpú rere ai.  Engari hei te õrongo-nui haere ai ; ko te kaupeka o te tau, ko Tatau-uru-roa” [21] [22]  

Tekau mā whā ngā hāora o te awatea i te raumati.  E toru, e whā rānei ngā haora kāore e taea te ārahina e Tamanui-te-Rā nā tōna poupoutanga.  Heoi anō, nuku atu ki te tekau o ngā hāora ka noho tēnei he kaiārahi pai.  Me te mea hoki, inā ka araitia mai e te kapua, i ētehi wā, ka taea tonutia te kitea.

Te Marama

He pōrori te rerenga a te marama.  E rua tekau mā rima ngā hāora kia amio te marama i te ao.  Ki te whiti mai ia i te iwa karaka i tētehi ata, ka whiti i te tekau karaka i te ata e whai mai ana, ā, ko te tekau mā tahi karaka i te ata i muri mai.  Hei te Āpitihanga IV ngā rerenga a te marama i te katoa o te tau, 1995.

Ko tā te marama rerenga he whai i tōna tuakana, i a Tamanui-te-Rā.  Heoi, he kakama ake te rerenga o te rā ki tā te marama : ka whakatata mai te rā ki te marama, ka hipa, ā, ka ngaro noa te rā: ka whakatata mai anō, ka hipa, ā, ka ngaro noa atu.  Ko Whiro te pō ka hipa te rā i te marama.  Ka hipa ngā toru tekau pō, ko Whiro anō, ā, ka hipa anō te rā i te marama.  E ai kī ngā kōrero tawhito, hei teina te marama ki te rā.[23]  Nō konā, ka whakatata mai te rā ki tōna teina, ā, ka whakaiti te teina i a ia anō, ka roku te marama.  Ka wehe atu te rā i te marama, ka hua te marama, ka tae ki te mutunga atu o te tawhiti, kua āhuatia, koinā te pō Orākaunui.

Ki te tuku te marama anake hei ārahi i te waka me āta mōhio ki te āhua o tāna rerenga.  Tekau mā rima ngā pō, mai i te pō Whiro, i te marama kōwhiti, ki te pō rākaunui, ki te marama tīahoaho.  Engari ia, tekau mā toru kē ngā pō mō te rerenga a te marama i te Tonga (Whakaahua 16) ki te Raki (Whakaahua 18).  Nō reira, i ētehi wā ka whiti mai te marama hua i te whare o Kāinga i Tokerau, i ētehi wā i te Whitinga, i ētehi wā i te whare o Kāinga i Marangai. 

   Whakaahua 16 : Pō 1           Whakaahua 17 : Pō 6-7           Whakaahua 18 : Pō 13-14

Kia mōhio ai ko tēwhea te whare ka whanake mai ai te marama (arā, he aha te aronga o te marama) me āta mātakitaki i āna rerenga mō te wā roa.  Hāunga i tēnā, ka whakarārangitia te rerenga a te marama ki te rerenga a tētehi atu i te rangi, pērā i te rerenga a Tamanui-te-Rā, pērā hoki i te rerenga a ngā whetū.  Hei tauira, ki te puta mai te marama i te taha tonu o te whetū o Poutū-te-Rangi, ā, i te mōhio te kaiwhakatere i ara ake a Poutū-te-Rangi i te whare o Rā i Tokerau, nā, i taua pō hoki, ka ara ake te marama i te whare o Rā i Tokerau.

Ko te mea pai o te marama, ko te āheitanga kia kite ai i ētehi wā o te awatea.

Ngā Whetū

I ngā pō e tīhore ana te rangi, ka nui tonu te ārahi a ngā whetū.  Mehemea ka rata te tangata ki ngā tātai whetū e kore rawa e ngaro, ahakoa i te moana, i te whenua rānei. Hei te Āpitihanga III ngā whetu nui ka āta kimihia e te kaiwhakatere waka, ā, hei te Āpitihanga IV ngā rerenga a ētehi whetū i te katoa a te tau, 1995.

Ko tētehi mea pai o ngā whetū kāore kau he kōtiti i tā rātou rerenga.  Ka whiti mai i tētehi whare i te taha Whitinga, ā, ka tō atu ki taua whare i te taha Tomokanga.  Ka ākongia aua rerenga, ā, ka ngāwari noa te whakahāngaitanga o te waka ki tētehi whetū kua tauhōkaitia.  Ka taea te whakarārangi i te waka mā ngā whetū e hāpai ake ana, e rehurehu iho ana hoki.  Ka taea  hoki te whakatikatika i te aronga waka mā ngā whetū kei mua i te waka, mā ngā whetū kei muri i te waka, mā ngā whetū hoki kei ngā taha.  Nā, ka rahi tonu te whānau nei e arataki ana i te waka hourua.

Ko ētehi o ngā whetū ka rere i te raumati, ko ētehi ka rere i te takurua.  Nā te kitenga tuatahi i ngā ata i ētehi whetū ka tohutohu atu i ngā kaupeka o te tau.  Hei tauira: ko te wā tuatahi ka kitea a Matariki, kua tau hou, ko te wā tuatahi ka kitea a Takurua, kua takurua.[24]  Kei te Whakaahua 19 ētehi whetū me ētehi whetū ao e rere nei i ngā pō raumati. Kei te Whakaahua 20 ētehi whetū me ētehi whetū ao e rere nei i ngā pō takurua.

Kua titoa te Whakaahua 19 me te Whakaahua 20 me he rerenga a te waka i te kōpae waenganui o te ao.  Mehemea ka rere te waka i te takiwā o Hawai'i ka paku nuku ki te Raki te pae i whakawhiti mai, whakatō atu ngā whetū.  Mehemea ka rere te waka i te takiwā o Aotearoa ka paku nuku ki te Tonga te pae i whakawhiti mai, whakatō atu ngā whetū. 

 

Whakaahua 19 : Rerenga Whetū i te Raumati

   Whakaahua 20 : Rerenga Whetū i te Takurua

Ko tētehi atu āhuatanga whetū i rerekē i ngā takiwā ko te teitei o te rerenga. 

Ko Mahutonga te kāhui whetū i te Whakaahua 21 nei, ā, he tirohanga tōtika tēnei ki te Tonga.  Mehemea kei te rere te waka i te takiwā e tata ana ki kōpae waenganui ao, ko te teitei o te rerenga a Mahutonga e pērā ana i ngā whetū i runga i te Whakaahua 21.  Mehemea kei te rere te waka i te takiwā e tata ana ki Hawai’i, ko te teitei o te rerenga a Mahutonga e pērā ana i ngā whetū i raro i te Whakaahua 21 nei.  Mena ko te teitei o te rerenga nei he mea waenganui i ngā teiteitanga e rua, ka mōhio, e rere ana te waka i waenganui i aua takiwā e rua.

Whakaahua 21 :  Te Rerenga a Mahutonga

Ka pēnā ngā whetū inā ka titiro tōtika ki te pae Tonga, ki te pae Raki rānei.[25]  Nō reira, e rua ngā tohutohu nui tā ngā whetū.  Tuatahi ko te aronga o te waka.  Tuarua, ko te tawhiti kua nuku ki te Tonga, ki te Raki rānei.[26]

Ngā Whetū Ao

He whānau anō ka kōkiri i te rangi, ko tō rātou āhua he whetū engari he whetū ao kē.  Ko ētehi o ngā whetū ao he kaha ake te tīramarama mai ki tā ngā whetū.  Ko te rerenga a ngā whetū ao he āhua ōrite ki tā ngā whetū, engari ka kōkiri haere ngā whetū ao ki waenganui i ngā whetū.  Kāore he tere nō taua kōkiri haere, he mea uaua hei kite i roto i te wiki,  engari i roto i te marama pea ka taea te waitohu, āe, i kōkiri te whetū ao i tētehi takiwā o te rangi ki tētehi atu.

Ko Kōpū te whetū ao rongonui.  Hāunga i te rā me te marama ko tēnei te tīaho kaha i te rangi.  Ka taki rere a Kōpū rāua ko Tamanui-te-Rā, kāore i tawhiti atu tētehi i tētehi.  I ētehi wā ka rere a Kōpū ki mua i a Tamanui-te-Rā, koia nei te whetū (ao) kaha rawa ka kitea i te tākiritanga o te ata.  I ētehi wā ka rere a Kōpū ki muri i a Tamanui-te-Rā, koia nei te whetū (ao) ka kitea i te maruahiahi, ā, ka tapaina ko Meremere, ko Mere-tūahiahi rānei. 

Nā tōna tīahoaho mai he kaiārahi pai a Kōpū ki te whakatere i te waka, heoi anō, me āta mōhio kei tēwhea takiwā o te rangi a Kōpū e rere ana i te wā ka haere te waka.  I te raumati o te tau 1995 kei te rere a Kōpū i te whare o Kāinga i te Tonga, pērā i te Whakaahua 19 .  Engari i te takurua o taua tau tonu ka rere a Kōpū i te whare o Rā i te Raki, pērā ki te Whakaahua 20.  Nā ka kitea, he whāinga tērā i te rerenga a Tamanui-te-Rā, nā te mea, i te raumati ka rere a Tamanui-te-Rā i ngā whare i te Tonga, ā, i te takurua ka rere a Tamanui-te-Rā i ngā whare i te Raki.

Ka pēnei te rerenga a ngā whetū ao, i ētehi wā ka whiti mai i ngā whare i te Tonga, i ētehi atu wā ka whiti mai i ngā whare i te Raki.  Mā ngā whetū maha tonu o te rangi e āta tohutohu mai, kei whea kē te whetū ao i te wā ka tere te waka.  Ka kitea e te kaiwhakatere kei whea kē ngā whetū ao, ka whakarārangitia ki tētehi whare, (ki tētehi pae) kātahi ka riro mā aua whetū ao hoki te waka e ārahi.

Te Ārahi o Tangaroa

Ko te rongo me te titiro ki ngā amotai te tohu matua tuarua.  Mehemea ka taurite te hau mō te wā roa, ka raupapahia ngā ngaru.  Ka mehameha haere ngā hau engari ka taki haere tonu ngā ngaru mō te wā roa. 

E wāia ana ngā kaumoana tautōhito ki te titiro ki ngā piki me ngā heke o ngā ngaru me te whāki atu ko tēwhea te amotai nō te Whitinga, ko tēwhea te amotai nō te Tonga, ko tēwhea te amotai nō te whare Manu i Tokerau. Ehara i te mea māmā kia kitea engari mehemea ka roa tāu mataara, ka maha rānei āu noho i runga i te moana ka mārama mai ētehi ritenga ngaru.

He tohu āwhina ēnei i te aronga o te waka.  Hāunga i te tirohanga, i ētehi wā he ngāwari te rongo i ngā amotai nā te mānukanuka o te waka hourua.  Kei te Whakaahua 30 me te Whakaahua 31 (whārangi 76) ngā tauira i te piki me te heke o te waka hourua.

I ētehi wā he uaua te kimi aronga nā ngā amotai ngaru anake, nā te mea, he amotai i rere mai ai i te whare Manu i Tokerau, he amotai anō i te Whitinga, he amotai anō i te whare Manu i Marangai, he amotai anō i te Raki.  Ko ētehi he āhua nui, ko ētehi he āhua iti, ā, e rere ana te katoa i te wā kotahi.  I ēnei wā mā ngā kaumoana e wāia ana ki te moana nei e arataki i te waka. 

I ētehi wā hoki kāore kau he ngaru.  Ki te kore he ngaru ka kore he hau.  Ki te kore he hau ka kore he haere.  Ki te kore he haere ka kore noa te āwangawanga mō te aronga o te waka.

Te Ārahi o Tāwhiri-mātea

Ko te arataki mai o ngā hau me ngā puhi te tohu matua tuatoru hei ārahi i te waka hourua.  Heoi, he mea tūpato tēnei tohu.  I te nuinga o te wā ki te pā mai te hā o Tāwhiri-mātea, ka pā mai nō te whare kotahi (arā, nō te aronga kotahi).  Engari ia, i ētehi wā, nō te whare o Manu i Marangai ka tīmata te puhi mai, ka huri ki te whare o Ngā Rangi i Marangai, ka hoki atu anō ki te whare o Ngoi i Marangai pupuhi mai ai.  Ki te whai te aronga o te waka i te hau i aua wā ka pakoke haere te waka.

Mehemea kāore he tohu mai nō te Whānau Mārama, kāore he tohu mai nō ngā amotai, me titiro ki te hau, inā e torotika ana te pupuhi mai.  Ka herengia he puhi ariki ki ngā taura whakaara me ngā taura kutikuti.  Ka urungia te waka e pā ana ki te rerenga o aua puhi ariki me ngā āhuatanga o ngā rā, āe rānei kua kī te rā i te ringa kaha o Tāwhiri-mātea, āe rānei kei te piupiu noa ngā rā.  Nō reira, he wā, mā te kōrero o te waka e ārahi atu. 

I ētehi wā he uaua te kimi aronga nā ngā whanonga o Tāwhiri-mātea.  Ki te kore he tohu e whakaatu ana ki whea te waka e aro ana, ka whakatū te waka, ka whanga ki te wā ka puta mai anō ngā tohutohu. 

Te Rapu Whenua

Ka nui te Moananui-ā-Kiwa, ka pakupaku ngā moutere.  Ko ētehi moutere, ki te nui ake te tawhiti i te iwa maera, tē taea te kite-ā-karu.  Ka mōhio te kaiwhakatere kei te whakatata atu ki te whenua nā tāna tatau i te haerenga kua hoea, nā ngā tohu i runga i te rangi, nā ngā tohu hoki i runga i te moana. 

Ko te tatau nei he mea whakatōpū i te tere o te waka me te aronga o te waka mō te katoa o te haerenga.  I mua rā he mahi-ā-hinengaro, i ēnei rā mā te pene, te pepa, me te mahi whika e whakatōpū.  Taiho ake ki te Ūpoko IV ka titiro ki aua tatauranga.

Ko ngā tohu o te moana e kī ana kei te whakatata ki te whenua, ko ngā paruparu whenua ki rō wai (pērā i te poro rākau, i te tarutaru), ko ngā ika ka hopungia (arā, ngā ika nō te wai pāpaku), ko te rerengakētanga o te tae o te moana (i ētehi wā he hīnātore ki roto i te wai), ko te rerenga kētanga hoki o ngā amotai (he mea whakaata i te whenua).  Ko aua tohu he whakamōhio mai he whenua e tata ana.  Ko te tohu o ngā amotai anake e kī ana kei whea kē te whenua.

Ko ngā tohu o te rangi, ko te rā, inā ka tō te rā ki muri i te whenua, ahakoa e kore tonu te whenua e kitea, ka kitea he rerekē nō te tōnga o te rā.  Tuarua ko ngā kapua.  He rerekē te tae, te hanga me te rere a ngā kapua o te whenua ki tā ngā kapua o te moana.  Nō reira, ka kitea he kapua nō te whenua ka mōhio he whenua ki raro i taua kapua.  Tuatoru, ko ngā manu.

Whakaahua 22 : Ētehi Manu nō te Moana[27]

Ko ētehi o ngā manu ka moe i runga i te moana, ko ētehi ka hoki atu ki te whenua moe ai.  Ko ngā mea pai hei tohutohu atu i te whenua ko ngā manu pango rā, arā, ko ngā Ngongo.  Ka hī-ika rātou i ētehi wā, ka huihui te rōpū tokowaru pea, ka noho i runga i te moana whakangā ai, kātahi ka hoki atu ki te mahi hī-ika.  Kāore rātou i tawhiti rawa i te whenua i a rātou e kimi ika ana.  Iti ake i te 80-60 maera te tawhiti ka rere ai.  Nā te kitenga o ēnei manu ka mōhio e pēnā ana te tawhiti i te whenua. 

Ko te Kena, tae atu ki te 300 maera te tawhiti e āhei ana ki te wehe i te whenua. 

Ko tā te Kiwa, he topatopa i runga rawa i ngā manu hī-ika rā.  Kāore te Kiwa e mōhio ana ki te ruku moana, ki te hī-ika rānei.  Ko tāna he whanga i runga rawa kia hopungia e te Tara, e te Ngongo rānei tētehi ika, kātahi ia ka tirihou ki raro kia  whānakohia ai taua ika.  He manu nō te whenua a Kiwa mā, heoi, i ētehi wā ka moe rātou i a rātou e pōteretere ana.  Nā konā ka tawhiti atu rātou i te whenua.

Ka ara ake te rā, ka wehe ngā manu i ō rātou kāinga, i te whenua, ka kimikimi i ngā huihuinga ika.  Ka tō te rā ka hokihoki atu rātou ki ō rātou kāinga, arā, ki te whenua. Mā ngā manu rā e tohu atu kei whea kē te whenua.  Nō reira, kia tae ai ki te moutere, me whai atu i ngā manu i te ahiahi rikoriko, me titiro rānei, te aronga i haere mai ngā manu i te hāpara o te ata.

He Whakarāpopoto

Kua whakatakotohia he huarahi hei whakatere i te waka hourua i runga i te moana nui.  Kua kīia, e toru nga wāhanga whānui.  Ko te whakarite i te huarahi, ko te arataki i te waka, ko te rapu i te whenua.  Ki te ngaro tētehi wāhanga ka raruraru te waka hourua me ngā kaumoana.  Ki te whakatūtuki aua wāhanga e toru ka tae ora ai ki te ūnga e hiahiatia ana.  Me kī, ¨ka waewae kai kapua ai te waka hourua.¨

Kua kitea he maha ngā tohutohu o te rangi, o te moana hoki hei ārahi i te kaiwhakatere waka i tāna mahi.  Ki te tūturu āna pupuri i ngā akoranga, ki te torotika āna tirohanga ki ngā tohutohu, e kore rawa ia e ngaro. 

He māmā noa ki te whiu i ēnei kupu, arā noa atu te whakatinanatanga. 

Koirā kē te Ūpoko IV e whai mai ana.


[1] Ko ngā tohunga i reira, ko Hekenukumai Puhipi, ko Stanley Conrad, ko Charlie Wilson.  Ko ngā tohunga o te mahi whakatere waka hourua ko Jack Thatcher rāua ko Piripi Evans,  he tauira rāua nō Nainoa Thompson.  Kei te Ūpoko II ngā kōrero mō Nainoa.

[2] Ko ngā kōrero nō te Waipounamu, e ai ki tā Teone Taare Tikao: ko Tonga, ko te SW; ko Tā, ko te West; ko Mauru, ko te NW; ko Wahanui ko te NNW; ko Hau Matua, ko te North; ko Paoa, ko Whakarua hoki, ko te ENE; ko Marangai ko te East.  Tirohia te whārangi 47, Tikao Talks nā Herries Beattie,  Penguin Books, 1939.

[3]  Nō Astronomical Knowledge of the Māori, nā Elsdon Best, Government Printery 1972.

[4]  Tirohia te whārangi 12.

[5] Nā ngā wānanga whakatere waka i tū ai i Taipa, i te raumati 1994-1995.  Ehara i te mea kua whakawhitia te katoa o ngā kupu i te reo o Hawai'i ki te reo Māori o Aotearoa, ko ētehi āe, engari ko ētehi kupu kua whakamāoritia nā te tikanga o te kupu, ā, ko ētehi kupu kua whakamāoritia nā runga i te tangi o te kupu.

[6] ko te rā, ko te wāhanga o te waka e pupuri ana i te hau,  arā ko te hera. 

[7] Tirohia ‘The Great New Zealand Myth’ nā D. R. Simmonds.

[8] e rua ngā rā i te waka a Te Pū Whenua,  Matorohanga(1913)  JPS 22 whā. 193.

[9] e toru ngā rā a Te Aurere.

[10] ka whēnei pea te tokomaha i runga i te waka o Tainui, Kelly (1949), whārangi 40.

[11] tekau mā rua ngā kaumoana i runga i te whakawhitinga nei a Te Aurere.

[12] 17 te roa o te waka Te Aurere.

[13] e 20 mita te roa o te waka o Tainui, Kelly (1949), whārangi 40.

[14] he kupu nō te Taura Whiri I Te Reo Māori (105/T) mō te life boat.

[15] he kupu nō te Taura Whiri I Te Reo Māori (68/T) mō te sun block.

[16] he kupu nō te Taura Whiri I Te Reo Māori (68/T) mō te gas stove.

[17] he kupu nō te Taura Whiri I Te Reo Māori (66/T) mō te radar.

[18] Tirohia te kōrero ‘Ngā Āwhina a te Mīhini Pākehā’, whārangi 96.

[19] Ka ara ake te nama 22 nā te tawhiti i te ihu ki te kei.

[20] Nā Best 1922, 18,  Nā Kāretu, (1993), whārangi 21.

[21] Matorohanga, (1913)  JPS 22 whār. 115.

[22] Koia nei te wā e pai ana te rangi mō te whakawhitinga ki Aotearoa.

[23]  Best 1922, whārangi 24-25.

[24]  Ahakoa ka tohutohu mai a Takurua i te wā takurua, ka noho tēnei whetū i te Whakaahua 14 kē, nā te mea ko te nuinga o tāna rerenga ka takahia i te wā raumati.

[25] Me aro ki te pae Tonga kia kite ai i ētehi whetū, me aro ki te pae Raki kia kite ai i ētehi atu whetū.

[26] E ai ki tā te Pākehā he whakaaturanga 'latitude' tēnei.

[27]  Ko ngā whakaahua manu nei ka tiki mai i te pukapuka a Lewis, “We, the Navigators” (1972).  Ko ngā ingoa Kiwa, Kena me te Ngongo he mea tiki mai i te kōnae rorohiko o Biggs (1995)

Kei a Te Taka Keegan te manata mo enei korero