Kei a Te Taka Keegan te manata mo enei korero

Ūpoko V   Te Whītiki I Te Kī

Ka hoki whakamuri ngā mahara.  Ko te kaupapa o tēnei tuhinga roa ko te whakaaturanga i te mahi whakatere waka hourua.

I tirohia ngā whakapono o tauiwi e pā ana ki te whakatere waka hourua.  E rua ngā whakaaro ka puta nā tēnei tirohanga.  Tuatahi, ka kaha te iwi Pākehā ki te whakarerekē i ōna whakapono, engari ko ngā kōrero tuku iho a te iwi Māori ka mau tonu, ka mau tonu, ka mau tonu.  Tuarua ko ngā whakapono o tauiwi e pā ana ki te iwi Māori, ka pā atu ki te iwi Māori.  Koia nei kē te pūtake i hangaia ai ngā waka hourua i ēnei tau ruangahuru i runga i ngā tauira tawhito, arā, he whiunga kupu nā Sharp mā, e kī ana, ‘kāore e taea e te waka hourua te whakawhiti moana nui, kāore hoki e taea e ngā kaumoana o mua te whakatere waka hourua i te moana nui.’

Nō reira, ka hangaia he waka hourua, ka ako ngā kaumoana i te mahi whakatere waka, kātahi ka whakawhiti i te moana nui.  He whāinga tēnā i ngā mahi rite ki ērā a ngā tūpuna Māori i ngā wā o mua.  Nā te rahi me te roa o ngā rerenga kua takahia i ngā ruangahuru tau tata nei, kua whakakōmau noa ngā whakapae e kī ana, ‘e kore rawa te mahi whakatere waka hourua e taea.’

Ko te whakaaro ka whai tata mai, he aha ngā whakaponotanga i whakaputa nā te tātaritanga i te mahi-ā-ringa whakatere waka hourua.  Kua maha ngā whakamārama kua whakaputaina,  heoi anō, ka whakarāpopotohia te titiro ki ngā āhuatanga i runga i te moana nui, ki ngā āhuatanga o te waka hourua, ki ngā āhuatanga o ngā kaumoana, ki ngā āhuatanga hoki o te kaiwhakatere me āna mahi whakatere waka hourua.

I te tirohanga ki te pae o waho, ko te atua nui tonu i reira, ko Tāwhiri-mātea.  Kei a ia ngā mana whakahaere i runga i te ara moana.  Ki te arohaina mai e ōnā whānau puhi ka rere māmā te waka hourua.  Ki te whakatakariri mai a Tāwhiri-mātea, ka whakawehi ngā kaumoana.  Ki te whakatoi mai a Tāwhiri-mātea, ka nohopuku te waka, ka aro atu rānei ki ngā pae kāore e pai ana.

Ko ngā āhuatanga o te waka a Te Aurere, he manawanui, he tūpakari.  He waka kua hangaia i runga i tētehi tauira e taea ai te whakawhiti i te moananui.  Ahakoa ngā piki me ngā heke o Ngarunui, te kaha makamaka mai a Marangai, mena ka pupuri ngā kaihoe ki te waka hourua ka whai oranga au rātou.  Ahakoa hoki te maha o ngā haumatakataka kua patua a Te Aurere, kāore te waka nei i paku ngawhere, kāore hoki tētehi kaumoana i paku whara.  Kua kitea te rangatiratanga o tēnei tauira waka i te ū ki tāna mahi: i ngā wā ka karawhiua mai ngā apū, hōhoro atu te rerenga a te waka nei, engari i aua wā tonu ka raruraru te poti tautoko, ā, i te māio haere o ngā hau ka whakatūngia a Te Aurere kia whanga ai i te poti tautoko.  Nō reira, i runga i ngā whakawhitinga moana nui, whēnei ki te ara moana i takahia i te Ūpoko IV, ka kitea he pakari rawa ake ngā waka hourua i ngā poti tautoko.

Ehara te whakawhiti moana nui i te pikiniki, i te wā whakangā, i te hararei rānei.  He uaua te takinoho whēnā, me te roa o te mahi, te potopoto o ngā moe, te paruparu o ngā tinana me ngā kākahu, te takeo o ngā kai me te werawera o ngā rā.  Koia nā ngā āhuatanga ka pā mai ki ngā kaumoana, engari kia ahatia?  He mate kirimoko noa iho.  Ara noa atu ngā whakakitenga ātaahua, ngā wā hūmarie, ngā tūtaki-ā-wairua ki ngā atua, ā, he kawenga atu hei taonga hokinga whakaaro.  Otirā, i te otinga o te whakawhitinga, kāore rawa i whīroki te āhua o ngā kaumoana, whēnā ki te pikitia pōrewharewha rawa nei ...

Pikitia  5 :  “The Arrival Of  New Zealand Maoris”[1]

 

engari ka whēnei kē te āhua o ngā kaumoana ...

 

Pikitia  6 :  Ngā kaumoana a Te Aurere, Pipiri 30, 1995.  Mai i te taha maui, ko Hōri Murray, rātou ko Jack Thatcher, ko Carl Ahlers, ā,  ko Ke Ahi Omai i muri atu.

 

He mahi nui tā te kaiwhakatere waka hourua.  Te rahi o ngā mātauranga ka mau i a ia kia tika rawa ai tāna mahi.  Me āta mōhio ia ki ngā whanonga katoa o tōna waka hourua kia māmā ai tāna tirohanga ki te tere o te waka , kia māmā ai tāna tirohanga ki te nuku kōtaha nā te au moana.  Me āta mōhio ia ki ngā rerenga a Tamanui-te-Rā, ki ngā rerenga a te marama, ki ngā rerenga a ngā whetū, kia māmā ai tāna kimi aronga, kia māmā hoki ai tāna kimi tūranga.  Me āta mōhio ia ki ngā āhuatanga kapua, otirā ki ngā āhuatanga o te rangi whānui kia tika ai āna tohutohu atu ki ngā kaiurungi.  Me āta mōhio ia ki te tirotiro amotai kia māmā ai tāna kimi aronga inā kua ngaro noa atu ērā atu tohu katoa.  Me āta mōhio ia ki tētehi huarahi e taea ai e ia te tatau i te tawhiti me te arongo kua takahia kia kore rawa ai te waka e ngaro.  Me mōhio hoki ia ki ngā tohutohu whenua kia māmā ai tāna kimi moutere inā ka whakatata atu te waka hourua ki te whenua.

Me māia te kaiwhakatere waka, he roa nō tāna wā mahi, he poto nō tāna wā moe.  Me whakarere e ia ngā whakahaerenga waka katoa kia wātea ai ia ki te mahi i āna ake mahi.  Ko tētehi mea nui me whakapono ia ki āna mahi, me whakapono ngā kaumoana me ngā rangatira hoki o te waka ki āna mahi, kia wātea ai ia ki te whakatūtuki i āna mahi whakatere waka hourua.

Ki te whai katoatia ēnei tikanga, ahakoa ngā kōrero a te pukapuka, ka whakatere ana te waka whēnā i a Poupaka, “ka waewae kaikapua te rerenga”, “he moana pukepuke ka ekengia”.

Ko te tūmanako, he kawenga kua utaina ki runga i te waka o te kaipānui.

Ka hurihia te ihu o te waka ki uta.  Ka kūmea mai, ko tōia mai, ki te urunga, ki te moenga, ki te takotoranga takoto ai.



[1] kua whakaaetia e te Auckland City Art Gallery te pikitia nei, “The Arrival Of The Māoris in New Zealand,” nā Steele rāua ko Goldie (1899).

Kei a Te Taka Keegan te manata mo enei korero